Paterikon - książeczka 2: "Mnisi i winogrona"

Zgodnie z obietnicą przedstawiamy szczegółowo kolejną książeczkę z serii Paterikon dla Dzieci. Książeczka o tytule „Mnisi i winogrona” opowiada piękną historyjkę o tym, jak pewien wieśniak podarował mnichowi kosz słodkich winogron. Mnich jednak nie zjadł sam tych winogron... Co się z nimi, stało dowiecie się z książeczki. Możemy jednak zapewnić, że jest to piękna historyjka o bezinteresowności, o miłości do drugiego człowieka, o wdzięczności za pracę i trud każdego z naszych braci.

Przy okazji przedstawiania drugiej książeczki z serii postanowiliśmy napisać skąd wziął się jej tytuł.

Paterikon (πατερικόν) lub pateryk (od greckiego pater – ojciec) jest gatunkiem literatury bizantyńskiej o charakterze religijnym. Pateryki stanowiły zbiory powiedzeń czy przypowieści świętych, ascetów, męczenników i hierarchów, a także opowieści o nich.

Paterikon (pateryk) jako gatunek literacki rozwinął się w IV-V wieku, gdy powstały trzy zbiory, wchodzące w podstawowy kanon literatury chrześcijańskiej: tzw. alfabetyczny paterikon (pateryk), w którym w kolejności alfabetycznej (według imion świętych – od św. Antoniego do św. Ora) zebrane są opowieści starców (w greckiej tradycji księga ta nazywa się Apophthegmata czy Sentencje Ojców Pustyni), egipski pateryk lub Historia mnichów w Egipcie (Historia Monachorum in Aegypto), zawierający krótkie opowiadania o egipskich anachoretach (pustelnikach), ich przypowieści i aforyzmy, a także Opowiadania dla Lausosa (po grecku Λαυσαϊχόν , Historia Lausiaca), opowiadanie o egipskich mnichach Palladiusza, biskupa Helenopolis, napisane na prośbę bizantyjskiego dostojnika Lausosa (o znaczeniu tej ostatniej księgi świadczy fakt, że historie z niej są odczytywane podczas prawosławnych nabożeństw na jutrzniach w czasie całego Wielkiego Postu). Prace te stanowią podstawę tego gatunku, bardzo popularnego w literaturze bizantyjskiej oraz chrześcijańskiej w ogóle (znane są tłumaczenia pateryków na łacinę, syryjski, koptyjski, gruziński, ormiański i inne języki).

Jednym z istotnym etapów w rozwoju gatunku było pojawienie się w VII wieku Łąki (duchowej) Jana Moschosa, znanej w literaturze słowiańskiej pod nazwą pateryk synajski, pewnego rodzaju zapisków z podróży autora, odbywającego wraz ze swoim oddanym uczniem Sofroniuszem (przyszłym patriarchą Jerozolimy) pielgrzymkę po skitach i klasztorach Bliskiego Wschodu.
Należy również wspomnieć o Rzymskim Pateryku, przedstawiającym rozmowy papieża Grzegorza Dialogosa z archidiakonem Piotrem (łac. Dialogi de vita et miraculis patrum Italicorum et de aeternitate animarum), który opowiada o życiu włoskich ascetów.

Także w rosyjskim prawosławiu ten rodzaj literatury jest znany od wczesnego piśmiennictwa słowiańskiego, najpierw jako przekłady, a następnie oryginalne teksty tworzone w różnych klasztorach. Prawodpodobnie trzy pateryki, a mianowicie tzw. skitski (przeróbka alfabetycznego pateryka), synajski i rzymski przyniesiono do Moraw i Bułgarii do połowy X wieku. Zabytki te cieszyły się wyjątkową popularnością w świecie słowiańskim, przybyły bowiem na te tereny w dużej ilości rękopisów (pierwsze z nich sięgają XI wieku), a także weszły we fragmentach w słowiański Prolog.

Na wzór przetłumaczonych pateryków powstawały także oryginalne dzieła tego gatunku, przedstawiające sylwetki i czyny mnichów z najstarszych lokalnych skupisk życia monastycznego. Do najbardziej znanych należy pateryk kijowsko-pieczerski z opowieściami z życia mnichów z kijowsko-pieczerskiego monasteru (XIII w.) oraz wołokałamski pateryk (XVI w.) z żywotami mnichów Józefa z Wołokołamska, Pafnutiewa Borowskiego i z innych klasztorów. Powstawanie pateryków kontynuowane było także w późniejszych czasach, aż do wieku XX (sołowiecki paterikon nieznanego autora, troicko-siergiejewski, archangielski paterikon hieromnicha Nikodema, waałamski paterikon itd.).

W języku polskim paterikon wydano po raz pierwszy w 1635 roku w drukarni kijowskiej Ławry Pieczerskiej. Nosił on typowy dla epoki baroku tytuł: Paterikon, abo Ĺťywoty S.S.Ojców Pieczarskich, obszyrnie słowieńskiem językiem przez świętego Nestora, zakonnika i latopisca russkiego przedtym napisany, teraz zaś z greckich, łacińskich, slowienskich i polskich pisarzy objaśniony i krócej podany przez wielebnego w Bogu Ojca Silwestra Kossowa, episkopa mścisławskiego, orszańskiego i mohilewskiego. Jak opisuje Ryszard Łużny w swoim artykule „Kijowski siedemnastowieczny wariant cerkiewno-słowiańskiego pateryka” było to dzieło polemiczne w stosunku do popularnego wówczas polsko-katolickiego piśmiennictwa religijnego (zwłaszcza Ĺťywotów Świętych Piotra Skargi), a także ideowe wystapienie w obronie prawosławia w toku toczącej się w Rzeczypospolitej przez cały wiek siedemnasty dyskusji międzywyznaniowej pomiędzy katolikami i unitami a prawosławnymi. W XVII stuleciu i na początku XVIII powstawąły także przekłady na „prostą mowę” miejscową, zarówno w postaci tłumaczenia całkowitego, jak i cząstkowych odpisów, zachowane dziś w ukraińskich i białoruskich zbiorach rękopiśmiennych.

Pateryk zajmował w dziejach piśmiennictwa istotne miejsce, nie tylko jako ważny gatunek literatury religijnej, ale także jako znaczący czynnik, mający swój wpływ na procesy kulturowe tych ziem.

----------------------------------------------------------------------------------

Książeczka o „Mnisi i winogrona” oraz inne z tej serii są już do nabycia w Centrum Kultury Prawosławnej w Białymstoku, sklepiku Bractwa Młodzieży Prawosławnej Diecezji Białostocko-Gdańskiej, niektórych parafiach, a także w fundacji Oikonomos (fundacja@oikonomos.pl) oraz sklepie internetowym www.sklep.cerkiew.pl.